یکی از منابع مالی مهم در اقتصاد اسلامی، وقف می باشد که ارزش والایی در آیات و روایات اسلامی دارد. برای آشنایی کلی با این سنت حسنه در اسلام و در ایران و آثار وقف برای واقف می توانید نوشته زیر را بخوانید.

وقف از دیدگاه قرآن

هر چند در قرآن کریم آیه ای که دلالت صریح بر موضوع وقف یا حبس داشته باشد، نیامده است، اما استدلالاتی از قرآن بر موضوع وقف صورت پذیرفته است که با استفاده از عمومات چند آیه، از وقف به عنوان مصداقی از حکم کلی در آیه یاد شده است. از آن جمله می‌توان به آیات مربوط به «احسان و انفاق»، «قرض‌الحسنه»، «صدقه» و «باقیات الصالحات» اشاره کرد.[1] برخی از این آیات درباره پاره‌ای از جزئیات وقف و برخی درباره اصل مشروعیت وقف است.

از جمله آیات می‌توان به آیات «وَلا تَأکلُوا أَمْوَالَکمْ بَینَکمْ بِالْبَاطِلِ» (بقره 188) و «الَّذِینَ ینْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِیثَاقِهِ» (بقره 27) اشاره نمود زیرا برخی از مفسران خوردن وقفیات و صدقات به‌ناحق را از مصادیق أکل مال به باطل و عمل به وصایا و وقفیات را از مصادیق وفای به عهد شمرده‌اند.

همچنین در آیه 177 سوره بقره[2] انفاق مال یکی از ارکان رسیدن به برّ شمرده شده است. اطلاق این انفاق و اعطاء شامل هر نوع انفاق واجب و مستحبی خواهد شد. بنابراین، از اطلاق آیه می‌توان بر مشروعیت هر نوع انفاقی از جمله وقف استفاده نمود.[3] وقف تنها صدقه جاریه‌ای است که پایدار می‌ماند و با مصرف یک بار آن از بین نمی‌رود و پس از فوت واقف خوبی‌های آن تمام نمی‌شود و اساساً ماهیت وقف تداوم، ماندگاری و ابدیت است از این رو یکی از مصادیق باقیات الصالحات در قرآن[4]، صدقه جاریه وقف است. در فقه اسلامی نیز یکی از اوصاف وقف به عنوان باقیات صالح و صدقه جاریه آمده است و در روایات رسیده از اهل بیت هم صدقه برای فقرای مسلمین از اهل صدقه به همین عنوان توصیف شده است[5] که برخی از این روایات در ادامه خواهد آمد.

خداوند کریم در آیه 92 آل عمران به انواع نیکی ها سفارش فرموده و می فرماید: «لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّی تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ شَیءٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِیمٌ» (آل عمران ۹۲) که «ما» ی موصول در این آیه از ادات عموم است و همه نیکی‌ها را در بر می‌گیرد. همچنین داستان ابو طلحه انصاری که بعد از نزول این آیه در صدد صدقه دادن محبوب‌ترین زمین از بین اموالش برآمد مؤید این است که این آیه شامل وقف نیز می شود. همچنین با وارد شدن الف و لام جنس بر سر کلمه «برّ»، این کلمه شامل همه ثواب‌های دنیایی و آخرتی می‌شود.

وقف از دیدگاه روایات

وقف در روایات نیز فضیلت و ثواب زیادی دارد امام صادق (علیه السلام) می‌فرمایند: «بهترین چیزی که انسان از خود به یادگار می‌گذارد سه چیز است: فرزند نیکوکاری که برای او استغفار کند، روش و سنت خوبی که مردم از آن پیروی کنند، صدقه جاریه (وقف) که بعد از مرگش جریان داشته باشد.[6]»

در روایت صحیحی دیگر از امام صادق (علیه السلام) چنین وارد شده است: «هر کس پس از مرگش هیچ پاداشی به او نمی‌رسد مگر از سه ویژگی: صدقه جاریه‌ای که در زمان حیاتش داده است که بعد از مرگش جریان دارد، سنت هدایتی که پایه گذاری کرده است در نتیجه بعد از مرگش به آن عمل شود یا فرزند صالحی برایش دعا کند.[7]»

همچنین در حدیث دیگری از آن حضرت وارد شده است: «شش چیز است که بعد از مرگ مؤمنی به او خواهد رسید: فرزندی که برایش طلب آمرزش کند، قرآنی از او که مورد استفاده قرار گیرد، درختی که می‌نشاند، چاه آبی که احداث می‌نماید، صدقه‌ای که به جریان می‌اندازد و سنت و روش نیکی که پس از او مردم به آن عمل می‌کنند.[8]»

وقف در برخی از روایات موجب امان از آتش دوزخ معرفی شده است چنانکه حضرت علی (علیه السلام) آن گاه که اموالی را در راه خدا وقف می‌کردند، در وقف نامه خود نوشتند: این اموال را وقف کردم، تا بدین وسیله از آتش دوزخ در امان باشم و آتش دوزخ نیز از من دور باشد. هذا ما أوصَی به و قَضَی به فی ماله عبدُ اللَّه علی ابتغاءَ وجهِ اللَّه لیولجنی به الجنّة و یصرفنی به عن النّارِ و یصرفُ النّار عنّی یوم تبیضّ وجوه و تسودّ وجوه[9]‌

همچنین پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در حدیثی زیبا در بیان ثواب وقف فرمودند: هر کس چاهی برای آب حفر کند تا به آب رسد و آن را بر مسلمانان ببخشد و یا وقف آن‌ها کند برای او همانند هر که از آن آب وضو گیرد و نماز بخواند ثواب باشد، و نیز به شماره موی بدن هر انسان یا چهار پا یا درنده و یا پرنده‌ای که از آن استفاده کرده و می‌کند برای او ثواب آزاد نمودن هزار بنده باشد، و در روز قیامت به عدد ستارگان آسمان مردمی به شفاعت او بر حوض قدس وارد شوند، عرض کردیم یا رسول اللَّه حوض قدس کدام است؟ سه بار فرمود حوضی که مخصوص من است.^[10]

و در حدیث دیگری منقول است: هر کس در کنار جاده‌ای، آسایشگاهی برای عبور کنندگان بسازد، خداوند در روز قیامت او را با مرکبی از درّ که نور چهره او برای اهل محشر تابان باشد برانگیزد تا با ابراهیم خلیل علیه السّلام در مقام و بارگاهش مأنوس و همدم شود و مردم گویند این شخص یکی از فرشتگان است که مانندش دیده نشده، و به شفاعت او چهل هزار هزار تن به بهشت روند.[11]

اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم السلام) با سیره عملی خویش نیز مؤمنین را به وقف تشویق می‌نمودند. از امام صادق (علیه السلام) نقل شده که: حضرت علی (علیه السلام) خانه خود را در مدینه وقف نمود.^[12] همچنین صاحب مستدرک الوسائل نقل نموده که امام حسین (علیه السلام) نواحی قبرش را از نینوا و غاضریه به شصت هزار درهم خرید و برای زوارش وقف نمود که از آن‌ها تا سه روز پذیرایی شود.^[13]

برخی از آثار وقف

در روایات آثار فراوانی برای انفاق و وقف آمده است که در اینجا تنها برخی از آنها را طبق روایات بیان می کنیم:

1-  در روایتی دیگر امام صادق (علیه السلام) می‌فرمایند: صدقه و انفاق روز، گناه را حل می‌کند، همچنان که آب، نمک را، و صدقه شب، خشم پروردگار بزرگ را خاموش می‌نماید.[14]

2-  در حدیثی دیگر امام علی (علیه السلام) می‌فرمایند: برترین مال، مالی است که آبروی انسان به آن حفظ شود و به وسیله آن، حقوق الهی و مردم ادا گردد.[15]

3-  در برخی از روایات برای انفاق اثر تأخیر در آجال (مرگ) نیز ذکر شده است. در حدیثی امام علی (علیه السلام) فرمودند: به برکت صدقه اجل‌های مردم به تأخیر می‌افتد و دیرتر مرگ به سراغ آن‌ها می‌آید.^[16] و در حدیثی دیگر امام صادق (علیه السلام) می‌فرمایند: زندگی و ادامه حیاتی که مردم به سبب احسان‌ها و نیکی‌هایشان دارند بیش از زندگی آن‌ها به عمر طبیعی‌شان است.^[17]

وقف در ایران اسلامی

خوشبختانه سنت حسنه وقف در کشور بزرگ ایران اسلامی در سال‌های اخیر بسیار رواج پیدا کرده است اما همچنان کافی نیست و باید متولیان وقف و واقفان بیشتر در این مورد همت گمارند. امام علی (علیه السلام) فرمودند: رسول خدا (صلّی اللَّه علیه و آله) فرموده‌اند: «هر کس سنّت حقّ و درستی را پایه‌گذاری نماید، پاداش آن برای همو است، و اجر هر که عمل بدان کند نیز تا روز قیامت برای او خواهد بود، و هر که سنّت گذار باطلی باشد، بار گناه آن بر دوش خود اوست، و گناه هر که مرتکب آن شود نیز تا روز قیامت بر دوش او خواهد بود.»^[18] امیدواریم این سنت حسنه نیز در ایران اسلامی احیاء گردد تا برای مروجان این سنت هر کس که هر قدمی به هر اندازه برداشته است، پاداش احیاگران سنت‌های حسنه نگاشته گردد.

اقدامات اخیر سازمان اوقاف و امور خیریه نسبت به راه‌اندازی سامانه جامع مدیریت بانک اطلاعاتی موقوفات و بقاع متبرکه و همچنین برگزاری همایش‌ها و جشنواره متعدد با حضور رسانه‌ها قدم‌های بسیار مهمی در این زمینه قلمداد می‌شود. زیرا طی سالیان گذشته آمار و اطلاعات موقوفات و هزینه آن‌ها در اختیار مردم قرار نمی‌گرفت، اما امروز سامانه جامع مدیریت بانک اطلاعات موقوفات و بقاع متبرکه در تمامی اجزاء سازمان راه‌اندازی شده که تمام مدیران به آن دسترسی دارند و در واقع این سامانه انقلابی در سازمان اوقاف است. با این اقدام سلیقه گرایی در مصرف موقوفات حذف گردیده و تنگ‌دستی سازمان اوقاف در عدم ارائه اطلاعات برطرف می‌شود.[19]

برای روشن شدن نقش اطلاع رسانی لازم به ذکر است که در حالی که میانگین موقوفات تا سال 88 سالیانه 200 موقوفه بوده است، بعد از تعامل دو سویه سازمان اوقاف و رسانه‌ها این رقم در سال 89 پنج برابر و در سال 90، هفت برابر گردید.[20] همچنین در آماری، تعداد موقوفات سال 92 به 2800 موقوفه رسیده است و در نه ماهه نخست سال 93، 2000 موقوفه ثبت گردیده است.[21] البته هنوز ظرفیت زیادی در این زمینه وجود دارد.